Siri siti ni simi borokrok duma nwnglai phailaio. Tiprasarok uah bai daba swnamo, baksa
narikwrani daba swnamo tei aro muti thepao. Mutio duma sugwi aboni saka hoki bogwi guluk
guluk khe duma nwnglaio. Chini ma, pha, achu chuchu song abotwi khenw duma nwnglai
phailaikha. Tabuk mol swlaikha, tabuk daba mutini jila biri tei cigarette sokphaikha. Duma
nwngnanikhe nogo ma nwngo, phiya biri, cigarette abotwiya muchungkhenw paikha, jesa jila
phano hohr musungwi biri cigarette nwngwi mano, logi hohrkotra tongkhenw paio.
Cigarette ni bokhogo swijak nugo “cigarette smoking is injurious to health”. Abo nwngnairok
nugo phiya uaisa phano abono poiriyana, porikheboe tani swijak uansuk phano naiya. Duma
eba hoku nwngmani borok ni bwsakni bagwi belaikhe chaya kwlaio. Duma tei hoku
nwngnairokno tani nwng hinwi swhngkhe yachago abo bohrokno samung tangnani eba
uasuknani phan yapharphung. Kok kubui khe mukthango aboni ultase wngwi tongo.
Duma eba hokuo nicotine hinwi manwi mungsa tongo abo belaikhe bwsakni bagwi hamya.
Duma eba biri, cigarette jephuru musungjago aphuru abohrok khamwi kwbang hamya manwi
hokubai baksa ongkhoro.
O hamya manwirok wngkha abotui:-Tar, phenol, nicotine, cresol, beta nepthalin, nickel, arsenic,
Indole, carbazole, cathecol teibo thugwi hamya manwirok.
Hoku bai baksa ongkhrojak manwirok wngkha:- Carbon mono oxide, hydrocyanic acid,
acrolein, ammonia, formaldehyde ako ako. Duma tei biri cigarette ni hoku bai tei nokbarbai
baksa ongkhronai bumungkhujak manwi rok bebaknw cancer achairinaini ojama tei thwih
derarinaini ojama.
Duma hoku nwngma bagwi bwsakni swlaimung:- khoroksa borok duma, hoku nwngkhe hamya
manwi rok bahan kwlwi, khuktwi tei langlamtui khe thwih o sapuljago tei bwsago, sakdekrogo
thugwi swlaimung tibio. Thwihlam, thwihthop(heart), thwih malmungo swlaimung tibio. Aboni
bagwi thwihthop samung tangma bango, thwih dowi malo, pressure bango. Thwihlamobo
swlaimung sokphaio. Langlam tei lamgmathobo(lungs)bo thugwi swlaimung sokphaio tei
samung tangmano derario.
Sakdek deramarok:- Thwihlam tei thwihthopni deramungo tongo, high blood pressure
wngmani, bwkha deramani, heart attack wngmani, mayo cardial infarction wngmani. Heart ni
samung tangmani phan kebelwi heart failure wngmani. Khoroksa doma, hoku nawngya borok
bai susakhe duma hoku nwngnairok bangkugwi heart attack wngjago, heartni thugwi
kirimasingsa langma seknai hamya chaya bai koboljago.
Cancer tei langlamni hamyachaya rok:- Duma, biri, cigarette wngkha cancerni ojama.
Khoroksa borok salburum packet thaihsa khe cigarette nwngkhe abo ten times risk bangrio,
packet thaihnwi khe nwngkhe 25 times cancer wngmani chance bang thahngo. Duma biri,
cigarette langlamo cancer achairio.
Cancerno karwibo langthopno kophon swnamo tei o koboljaknai borok langmani deramao
kotoro kwlaio. Hoku nwgkhe COPD, hangma kwchama(asthama) pneumonia, emaphysema
teibo kirithothok hamya chaya sago wngo.
Bohokni deramung:- hoku nwngkhe aboni hamya sampili langlamni baksa bohok tei bubugobo
kwlaio. Bubugo, sana thahngkhe dantakoromao(stomach) kwsa(ulcer) wngo. Mai okhwimano
simcherebwi mano, chahmungni muphunmwngno(digestion) derairio tei hamya chayao
khiklaio.
Bwkha mwnakmung(depression):- Duma, biri, cigarette nwngnairok kisakhenw tension eba
anxiety o kwlaio, bohrok uanamao kwlaina kwlai. Bomotomni samung humung roknobo ksaow
tei bwkhano mwnakrio. Bwkhani hamya gwnangrok teibo bangkugwi hamya kotoro kwlaio.
Sak kuplummung ni deramung:- sak bari ebe sak kupulum tongma jora buma duma eba hoku
nwngkhe bohok ni bwsa belaikhe deramung kotoro kwlaimano. Bohokni bwsa soi soi khe
tornani sepmanya wngo, bini achai hilikma(birth weith) belaikhe bangya wngmano. Jorani
swkang bwsa chokhrai mano, bwsa ba phano atumsa thwi mano. Abono karwibo thinangni
langmao o cherai kaham khe tormaya wngmano eba elem ni biyal nukjak mano.
Hoku nwgyarok hoku manwgma:- khoroksa borok hoku nwngkhe aboni baksa hoku phataro
ongkhoro biri, duma, cigarette khamma jorao. Abono karwibo hoku nwngnai hokuno monogwi
teisa yakaro tei o hokubo nokbaro pirjago. Bini gana gini borok tongkhe muchungyatwtuinw
nokbarini hokubo bohrokni bwsakni bisingo haobo langlamtwi khe. Amjokmao nukkha abotwi
hoku nwngyarok salburum burum indirectly hoku ma nwngkhe bohroknibo lung cancer
wngnani kirima bango, langlamni hamya chaya wngo.
Duma tei hoku nwngmani mwthakma:- Hoku nwngnairokni bagwi hokum nwngnani
mwthakma mungsa kutukkuk samung. Uaisa loi wngkhe bohrok o loini seleng wngbaio. Jora
kaisao nwngyakhe tongwise manya wngkasao. Hoku ma nwngya hinkhe bwsak tongthokya
wngjaknai, tension kajaknai, thamsi kajaknai, hoku nwngna bagwi bwsak bwkha kaphranai.
Ajora khamakha hoku nwngnairokno mase ma nwngo. Hoku nwngnairoknw hayung saka jotoni
bara smai tangwi kok narukmanyarok wngna.
Sio hoku nwgnkhe ayuk barao, bokhogo swijka tongo abo sakni bagwi hamya hinphano uaisa
seleng wngkhe nwmgmang tongo, abo situtui thwimano kawbakma hai. Hoku nwngmani loibo
mungsa hamya chaya hainw, abo drug addiction hainw.
Hoku nwngma loino karnani bagwibo kaisa hamkrai raida tongo. O raidatui pwila hoku
nwngnaini laibuma ma sio, buphruni simi nwng, kongbwswk nwng, bini bwsak bwkhai, kulum
kwsa tode tong, hoku nwngma yakarnade muchung ako ako.
Aboni uklogo sokphaio kebengmung(intervention) i jila bono ma saklaio tani hoku nwngma ma
mwthaknai, bahaikhe mwthaknai, mwthakma jora tamo sak salaimung rok nukjakman ako ako.
Aboni ulo sokphaio biti rimani jora. Buphuruni simi yakarnai aboni sal chongma. Khoroksa hoku
nwngnai hoku nwngmano yakarna hinwi gosikhe yakarmung ni kwbangma raida eba lam tongo.
Aboni bising tongo sakbaithangno chubamung, saknaikwrwngni chubama, behavioral training,
group therapy akorok.
Paithago tongo uklok naikolmung eba follow up. Oro je hoku nwngna yakarkha bo teisa phiklai
hoku nwngya wngna bagwi samung bwtangrok chongjago.
Kasomung:- koknw tongo prevention is better than cure. Hamya chaya bwsakno solokna
swkang abo kasona jotoni bara kaham kuk gothokjak lam. Twi muthung nwngkhe kwbangma
hamya chayano kasowi mano. Abotuinw hoku nwngma mwthakkhe chancer hai teibo
kwbangmo kirithothok hamya chayani yaknai simi sak baithangno mwthang mano. Abo
siminuya abo nok nokhungi rangkhokrino mwthangna bagwibao lam kaham mungsa. Hoku
nwngkhe sak baithang siminuya bini logi nok nokhungni borok rokbo indirect hoku ma nwngma
bai sak deramungbai koboljakmano bohroknibo lungn cancer wngmano. Aboni bagwinw sak
baithangni bagwi, nok nokhungni borokni bagwi duma hoku wngmani loi karma kaisa
kahakmkuk samung tei nangkukmani samung.